Halep Ulu Cami

Halep kent merkezinde bulunur. Yapının ilk inşası Emevi dönemine kadar gitmektedir. Ancak yapı zaman içinde birçok defa onarım geçirmiş ve bugünkü halini almıştır.

Şam Emeviye Camisi’nden yaklaşık olarak 1 O yıl kadar sonra inşa edilmiştir. Yapı bu açıdan erken dönem bir İslam eseridir. Cami Halep kent merkezinde ticari dokunun yoğun olarak bulunduğu bir bölgede yer almaktadır. Yapının yakınlarında çarşı ve bazı medrese binaları yer alır.

Halep kent merkezinde caminin bulunduğu bölgede İslam öncesi döneme ait tapınak ve kilise gibi başka yapılarda yer alıyordu. Bunlar arasında Roma dönemine ait bir tapınak ve Bizans dönemine ait bir kilise de vardı. Bu tapınağın kalıntılarını halen cami çevresinde görmek mümkündür.

Cami zaman içinde birçok onarım ve yenileme sonucunda günümüze gelmiştir. Cami, Emevi Halifesi Süleyman bin Abdülmelik tarafından 715 yılında, bir katedralin üzerine Cuma Mescidi olarak inşa edilmiştir. Halep ve çevresi 962 yılında Bizans İmparatoru il. Nikephoros’un saldırısına maruz kalmıştır. Bu saldırı sonucunda tahrip olan yapı, 965 yılında Seyfüddevle el-Hamadani tarafından onarılmıştır. Bu onarım ve yenileme çalışmalarından birisini de Selçuklu sultanı Melikşah yapmıştır. Büyük Selçukluların bölgeye hakim oldukları dönemde Halep Ulu Cami’sine bir minare inşa ettirmiştir. 1090 yılındaki onarım ve inşa çalışmaları kardeşi Tutuş’un döneminde yapılmıştır. Günümüzdeki caminin en eski tarihli bölümlerinden birisi minaresidir. Kare gövdeli minarenin gövdesinde küfi kitabe kuşakları, arasına yerleştirilmiş stilize edilmiş bitkisel ve rumi süslemeler ve mukamaslarıyla dikkati çekmektedir.

Minarenin şerefesinin altında iki şerit halinde yazılı kitabeler görülür. Şeritlerden üsttekinde kitabe güneyden başlayıp, batı yönünde devam etmektedir. Kitabede Sultan Melikşah’ın caminin inşaatına başladığı ile ilgili bilgiler yer alır. Kitabenin devamında yapının inşasına nezaret edenler, yapı nazırının adı da yazılıdır. Ayrıca yapının ustasının adı olarak Hasan lbn Muferrih’in adı da yazılmıştır. Kitabede şunlar yazılıdır: (Kitabe metni M.Tütüncü tarafından çevrilmiştir)

“Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla. Bu minarenin yenilenmesini emretti Efendimiz Büyük Sultan büyük şahların şahı milletlerin efendisi Arapların ve Acemlerin koruyucusu Allah’ın Dünyadaki topraklarının sultanı Müslümanların ve İslam’ın direği Müiz-ed dünya ve din Celala ed devle Abulfeth Melikşah Muhammed oğlu Müminlerin emirinin sağ kolu yüce emir Allah’ın sultanlığına yardımcı olsun. Ustalar Hasan ibn Muferrih el sarmani sene 483. (1090) Yüce Emir Kasım ed devle ve milletin savunucusu Muzaffer Alp (Abu Suca) Aksungur bek Mevla Müminlerin emirinin mevlası Allah zaferlerini arbrsın ve müjdelesin zamanında bunun yapılması kadı ve Ebul Hasan Muhammed ibn el Hashab zamanında Allah rahmet eylesin.”

Selçuklulardan sonra yapı Eyyubiler zamanında 1159′ daki bir yangın sonrasında yapı büyük oranda yenilenmiştir. Bu yenileme çalışmaları sırasında sadece minare özgün olarak kalmıştır. 1260 da Moğolların Haleb’i işgali sırasında yapı yine tahrip olmuştur.

Yapı ortada bulunan dikdörtgen bir avluya açılan sahınlardan oluşmaktadır. Plan olarak homojen bir bütünlük göstermez. Buna karşılık mihrap tarafı hariç kuzey ve doğu tarafı ikişer sahınlı, batı tarafı ise tek sahınlı bir revak ile çevrilidir. Avlu zemini bölgeye has renkli taş döşemeciliği tekniğinde yapılmış geometrik şablonlarla dekore edilmiştir.

Cami geniş bir avlu etrafında düzenlenmiş Küfe plan tipide denilen Arap Camii planında yapılmıştır. Harim, iki destek sırasıyla üç sahına ayrılmıştır. Mihrab önünde ikinci sahında küçük bir kubbe yerleşmiştir. Bu kubbeli kısmın Memluklu Sultanı Baybars zamanında yapıldığı belirtilmektedir. Sahınların üzeri özgününde ahşap mertekli düz damdır.

Harimde mihrap duvarı tarafında iki türbe yer alır. Bunlardan birisi Hz. Zekeriya (Vaftizci Yahya) diğeri ise Hz. Zeynep’e aittir. Caminin inşasında önce burada bulunan katedralin Vaftizci Yahya’nın babası Hz. Zekeriya’ya ait olduğu belirtilmektedir. Bu mezar bu dönemden kalmış olmalıdır.

Yapının ahşap minberi son derece özenle işlenmiş olup 15.yy.a tarihlenmektedir. Yapının mihrabı da yine ayrıntılı olarak süslenmiştir.

Yapı Osmanlı döneminde de onarılmıştır. Caminin günümüzdeki mihrabı, avludan açılan üç kapısı ve taç kapısı, Osmanlı Sultanı 111. Murad döneminde inşa edilmiştir. Avluya girişteki kuzey taç kapısındaki kitabede 996 hicri/ 1587 miladi tarihinde yapılan onarıma ilişkin bilgiler bulunur. Avlu zeminindeki renkli taş döşemesi Halep Valisi Zeyneddin Bey tarafından 1632 yılında yapılan onarım çalışmaları sırasında gerçekleştirilmiştir.

Cami, 2013 yılında Suriye’de devam eden iç çatışmalar sırasında hasar görmüş, minare ise mevcut yönetimin askeri güçleri tarafından yıkılmıştır.

6 Şubat 2023 Depremi’nde yeniden inşa edilen minaresi hasar görmüştür.