Aziz Yuhanna Kilisesi, Trabzon

Aziz Yuhanna Kilisesi (Kaledibi Kilisesi) 1856 yılında Trabzon Metropoliti Konstantios tarafından, Komnenos Krallığı döneminde 14. yüzyıl başlarında inşa edilmiş eski bir kilisenin yerine yeniden yaptırılmıştır. Böylece yapı, kentin Bizans sonrası dönemine ait önemli bir Hristiyan ibadet mekânı olarak ortaya çıkmıştır.

Kapalı Yunan haçı planında inşa edilen kilise, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir alan üzerine oturur. Doğudaki ana girişten nartekse, oradan da naosa geçilmektedir. Başlangıçta ana giriş batıda bulunmaktayken, sonraki dönemlerde kuzey ve güney cephelerindeki kapılar kullanılmaya başlanmış, batıdaki kapı ise kapatılmıştır. Narteksin kuzey kısmında üst kata çıkan yarı döner ahşap bir merdiven yer alır. Naos bölümü, her iki yanda ortada iki yuvarlak kesitli sütun ile iki örme payenin taşıdığı yuvarlak kemerlerle üç nefli bir düzene sahiptir. Örme payelerin ikisi narteks, diğer ikisi ise bema bölümünde konumlanır. Doğuda üçlü apsis düzeni klasik Bizans anlayışını sürdürür; ortadaki apsis içten yuvarlak, dıştan beşgen formundadır, yan apsisler ise dıştan yuvarlak olarak taşırılmıştır.

Yapının üst örtü sistemi, kapalı Yunan haçı planının belirleyici unsurudur. Ortada yüksek kasnakla taşınan içten basık kubbe, dıştan kırma çatıyla örtülüdür; haç kollarını oluşturan yan bölümler de kırma çatılı bir düzene sahiptir. Özellikle kubbe kasnağının biçimi, Doğu Karadeniz ve Van Havzası’ndaki Bizans dönemi Hristiyan mimarisiyle benzerlik gösterir.

Kilisenin duvarları kesme ve kaba yonu taş malzeme ile yığma teknikte örülmüştür. Güneye bakan ana giriş kapısının üzerinde yuvarlak bir kemer yer almakta olup, bu alanın içerisinde günümüze ulaşamayan bir yazıt ya da kabartmanın bulunduğu düşünülmektedir. Cephelerde yer alan dikine uzun, dar ve yuvarlak kemerli pencereler Bizans mimarisinin karakteristik izlerini taşır.

1998 yılında gerçekleştirilen kapsamlı bir restorasyonla yapı özgün formuna sadık kalınarak onarılmıştır. Bu çalışma sırasında kiliseye ait bazı kesme taşların bahçe duvarında kullanıldığı tespit edilmiştir. Bahçe duvarının doğuya bakan kapı açıklığının kuzeyinde ise kısmen görülebilen bir Latince kitabe levhası bulunmaktadır.