Sümela Manastırı, yaklaşık 72 odadan oluşur ve ana kaya kilisesi, birkaç şapel, mutfak, öğrenci odaları, misafirhane, kütüphane ve ayazmayı içerir. Manastırın girişinde, yamaca yaslanmış büyük bir su kemerinin büyük bölümü yıkılmıştır. Dar bir merdivenle manastırın ana girişine ulaşılır. İç avlunun sol tarafında kilise haline getirilmiş bir mağara bulunurken, sağ tarafında 1860 yılı civarında inşa edilmiş misafir odaları ve kütüphane olarak kullanılan salonlar yer alır. Yamaç boyunca uzanan dört katlı bina, bazı yerlerde beş katlıdır ve alt katlar taş tonozlu, üst katlar ise ahşap tavanlıdır. Odaların birçoğunda ocak ve dolap nişleri bulunur. Manastırın ana ünitesini oluşturan kaya kilisesi, kutsal mağara veya kaya kovuğunun iç satıhlarının düzeltilmesiyle oluşturulmuştur. Kilisenin iç ve dış duvarları, birkaç tabaka halinde üst üste fresko resimlerle donatılmıştır. En alt tabaka, üsttekilere göre daha kaliteli ve farklı renklere sahiptir. Kilisenin içinde III. Alexios dönemine ait freskler bulunurken, kiliseye bitişik şapelde üç farklı dönemde yapıldığı anlaşılan freskolar vardır. Sümela Manastırı’nın en değerli hazinesi, etrafı gümüş çerçeveli “Kara Meryem Ana” ikonasıdır. Bu ikona, III. Manuel tarafından 1390 tarihli stavrotek ile birlikte manastıra verilmiştir.

✶ Medya