Göbeklitepe
- Tür: Höyük, Ören Yeri
- Tema: Arkeolojik Kazılar, Taş Tepeler, UNESCO Dünya Mirası
- Yüzyıl: MÖ 80. yy, MÖ 96. yy
- Bölge: Türkiye, Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Şanlıurfa, Haliliye, Örencik
 | |
 | |
  Göbeklitepe Yakın Doğu haritasındaki konumu. | |
| Konum | Örencik, Şanlıurfa, Türkiye |
|---|---|
| Bölge | Güneydoğu Anadolu, Mezopotamya, Orta Doğu |
| Koordinatlar | 37°13′22.5″K 38°55′20.8″D / 37.222917°K 38.922444°D |
| Tür | Tapınak (tahmin) |
| Tarihçe | |
| Malzeme | Megalit |
| Kuruluş | y. MÖ 9600 |
| Terk ediliş | y. MÖ 8000 |
| Devir(ler) | Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ |
| Sit ayrıntıları | |
| Buluntu(lar) | 1963 |
| Kazı tarihleri | 1994 – günümüz |
| Arkeologlar | Klaus Schmidt Necmi Karul Lee Clare |
| Durum | İyi korunmuş |
| Tür | Kültürel |
| Kriter | i, ii, iv |
| Belirleme | 2018 (42. oturum) |
| Referans no. | 1572 |
| Ülke |  Türkiye |
| Bölge | Batı Asya |
Göbeklitepe veya Göbekli Tepe, Türkiye'nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki Şanlıurfa ilinin 18 km kuzeydoğusunda, Haliliye ilçesine bağlı Örencik köyü yakınlarında yer alan[1] Neolitik bir arkeolojik sit alanıdır. MÖ 9600–9500 civarına tarihlenen Göbeklitepe, dünyanın şu ana kadar bilinen en eski tarihî yapısıdır.[2] Bazı popüler kaynaklarda "tarihin sıfır noktası" nitelendirmesiyle de anılmaktadır.[3] Yapıt, dünyanın bilinen en eski megalitleri olan taş sütunlarla, bir dizi büyük dairesel yapıdan oluşmaktadır.[4] Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'a ait olduğu düşünülen bu yapıda T biçimindeki 10-12 dikilitaş yuvarlak planda dizilmiş, araları ise taş duvarlarla örülmüştür. Yapının merkezinde daha yüksek boyda olan iki dikilitaş, karşılıklı olarak yerleştirilmiştir.[4] Bu dikilitaşların çoğu üzerinde insan, eller ve kollar, çeşitli hayvan ve soyut semboller, kabartılarak veya oyularak betimlenmiştir. Bölgede yapılan kazılarda çıkartılan bazı heykel ve taşlar, günümüzde Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi'nde sergilenmektedir.[5]
Söz konusu motifler, yer yer bir süsleme olmayacak kadar yoğun olarak kullanılmıştır. Bu kompozisyonun bir öykü, bir anlatım veya bir mesaj ifade ettiği düşünülmektedir.[6] Hayvan motiflerinde boğa, yaban domuzu, tilki, yılan, yaban ördeği ve akbaba en sık görülen motiflerdir.[7] Bir yerleşim yeri değil, kült merkezi olarak tanımlanmaktadır. Buradaki kült yapıların tarım ve hayvancılığa yakın olan son avcı grupları tarafından inşa edilmiş olduğu anlaşılmaktadır.[8] Bu durumda bölgenin en erken kullanımının Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'a, yani günümüzden en az 11.600 yıl öncesine dayandığı ileri sürülmektedir.[7]
Söz konusu dikilitaşlar, stilize insan heykelleri olarak yorumlanmaktadır. Özellikle D yapılı merkez dikilitaşlarının gövdesinde bulunan insan el ve kol motifleri, bu konudaki her türlü şüpheyi yok etmektedir. Bundan ötürü "dikilitaş" kavramı, işlev belirtmeyen yardımcı bir kavram olarak kullanılmaktadır. Esasen bu "dikilitaş"lar, insan vücudunu üç boyutlu olarak betimleyen stilize tarzda yontulardır.[9]
Bununla birlikte, Göbeklitepe'deki en eski faaliyetlerin tarihlendirme olanağı şimdilik yoktur; fakat bu anıtsal yapılara bakıldığında Paleolitik Çağ'a kadar uzanan, birkaç binyıl daha eskiye, epipaleolitike kadar giden bir geçmişi olduğu düşünülmektedir.[2][10] Göbeklitepe'nin bir kült merkezi olarak kullanımının MÖ 8000 tarihine kadar devam ettiği ve bu tarihten sonra terk edildiği, başka veya benzer amaçlarla kullanılmadığı anlaşılmaktadır.[11]
Bütün bunlar ve kazılarda ortaya çıkarılan anıtsal mimari, Göbeklitepe'yi eşsiz ve özel bir yapı kılmaktadır. Bu bağlamda, UNESCO tarafından 2011 yılında Dünya Mirası geçici listesine alındı ve 2018'de kalıcı listeye girdi.[12]
Bölgede benzer nitelikte başka arkeolojik sit alanlarının bulunmasından sonra 2021'de Göbeklitepe'nin de dahil edildiği bu arkeolojik sit topluluğuna Taş Tepeler adı verildi.[13]
- ^ "Göbeklitepe Arkeolojik Alanı (Şanlıurfa)". kvmgm.ktb.gov.tr. 18 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2023.
- ^ a b "Global Heritage Fund – Göbekli Tepe, Turkey". 5 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2014.
- ^ "Göbeklitepe'nin şöhreti UNESCO ile taçlandı". Haberler.com. 30 Haziran 2021. 27 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2021.
- ^ a b Clare, Lee (12 Ekim 2020). "Göbekli Tepe, Turkey. A brief summary of research at a new World Heritage Site (2015–2019)". e-Forschungsberichte (Almanca): § 1-13. doi:10.34780/efb.v0i2.1012. ISSN 2198-7734. 3 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2023.
- ^ "Şanlıurfa Müzesi". 15 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2016.
- ^ "Unesco – World Heritage List, The Archaeological Site of Göbeklitepe". 31 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2014.
- ^ a b "gobeklitepe.info – Anasayfa". 25 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2014.
- ^ 29. Kazı Sonuçları Toplantısı (2007), cilt 2 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Klaus Schmidt, Göbekli Tepe Kazısı 2006 Yılı Raporu Sh.: 417, 423
- ^ 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, (2010) Cilt 2 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Klaus Schmidt, Göbekli Tepe Kazısı 2009 Yılı Raporu, Sh.: 214
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;DAIisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;whcisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "Göbekli Tepe" (İngilizce). UNESCO. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2018.
- ^ Habertürk. "Taş Tepeler projesi nedir, Gmbeklitepe, Karahantepe nerede?". Habertürk. 3 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2023.
