Gülek Kalesi, Kilikya Kapıları adıyla anılan Toros dağ geçidinde inşa edilmiştir. Gülek köyü yakınlarında, Gülek Geçidi’nin 2 km güneybatısında, denizden 1600 metre yükseklikte çevreye hâkim bir tepe üzerinde inşa edilen Gülek Kalesi’nin kuzey ve kuzey doğusunda yer alan doğal uçurum, yapıyı korunaklı kılmaktadır. Yapı, tarihi kaynaklarda Kuklak, Guglag, Gogulat, Cogolaquum, Kawlak adlarıyla kaydedilmiştir. Yapının bulunduğu alanda Bizans, Arap, Ermeni ve Memlûk egemenlikleri görülmüştür (Edwards, 1987: 139).

Gülek Köyü’nün yarım kilometre kuzeydoğusundaki zirvesinde, Kilikya dağ geçidini koruyan Gülek Kalesi’ni taşıyan kaya kütlesi yer almaktadır. Kayalık tepenin yamaçları sedir ağaçlarıyla kaplıdır. Tepe, üste doğru katmanlar halinde yükselen, ancak tabanda karışık kireçtaşı kayalardan oluşmuştur. Alishan burada, özellikle Echinites deniz kabuklusuna ait tek veya çift kabuklu taşlaşmış fosiller ve çeşitli mercan türleriyle karşılaştığını yazmıştır. Batıdaki kayanın duvarında kayaya oyulmuş eski bir sunağın kabartma kalıntılarının ve iki yazıta ait izler görülebildiğini, ancak yazıların tamamen okunaksız durumda bulunduğunu belirtmiştir (Alishan, 1899: 131-133).

Çağlar boyunca kullanıldığı anlaşılan geçit, Bertrandon de la Broquière tarafından 1432-1433 yıllarında gerçekleştirdiği seyahatinde Cublech adıyla kaydettiği Gülek Kalesi’ni “o ana kadar gördüğü en yüksek kale” sözleriyle tanımlanmıştır (de la Broquiére, 2000: 179). Evliya Çelebi ise “göklere yükselmiş” ifadesiyle tanımladığı Gülek Kalesi’nin Ramazanoğlu Yaylası’nda Kusun kazasında yer aldığını kaydetmiştir (Evliya Çelebi, 2010: 353).

Kalenin tarihsel önemi, Gülek Boğaz veya Kilikya Kapıları (Cilicia Pylai) olarak adlandırılan geçitten başlayan Tarsus ana yolunun (Via Tauri) güvenliğini sağlayan bir askeri yapı topluluğu olmasıdır. Doğu- batı doğrultusunda inşa edilmiş geniş bir alanı kaplayan kaleye güney yönünden ulaşılmaktadır. Alanın kuzey ve kuzeybatısında kayalıklar, doğal biçimde güvenliği sağlamaktadır. Alanın güneyinde ise sur duvarları ve burçlar yer almaktadır. Kalede anıtsal giriş kapısı, surlar, sarnıçlar ve dörtgen planlı küçük ebatlı mekân kalıntıları günümüze ulaşabilmiştir

Mersin’de Kale ve Gözetleme Kuleleri’nin Kültür Rotaları Kapsamında Değerlendirilmesi – Lale Yılmaz