Zeytinyağı Fabrikası, Tirilye

Fabrika yerleşkesi Tirilye’nin güneydoğusunda, konut yerleşimi çeperinde yer almaktadır. Fabrika ve imalathane binaları 1 Envanter No’lu endüstriyel yapı olarak tescillenmiştir. Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 31.08.1990 tarih ve 1299 sayılı kararı ile tescilinin devamına karar verilmiştir.

Osmanlı Devleti yönetimine girdikten sonra da Rum yerleşimi olma özelliğini sürdüren Tirilye’deki bu yapı mimarisi ve yapım teknikleri bakımından Ege Bölgesi’nde bulunan Rumlardan kalma 19. yüzyıla ait zeytinyağı fabrikalarına benzemektedir. 1900 tarihli Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi’ne göre, Tirilye’de bulunan 19 yağhaneden biri de bu fabrika olabilir.

Kaplanoğlu ve Oğuzoğlu’nun bahsettiği 1920’lerde Tirilye’de tamamlanmamış modern zeytinyağı fabrikasının bu yapı olduğu düşünülülebilir. Çünkü Tirilye’de o döneme ait, yapı ve makine tesisatı bakımından bu büyüklükte başka bir fabrika bulunmamaktadır. 1936 yılı tapu kayıtlarında zeytinyağı fabrikasının Rumlar’dan kalma bir yağhane olduğu ve yanında da tamamlanmamış bir değirmen olduğu yazılıdır. Bu bilgiler doğrultusunda yapının ilk inşa edildiği I . dönemi 19. yüzyıl’ın ikinci yarısına tarihlenebilir.

Günümüzde, fabrikanın buhar kazanının olduğu bölümle marangozhanenin olduğu yerde tamamlanmamış un değirmenin moloz taş duvarları cephelerden görülebilmektedir. Fabrikanın yanına un değirmeni yapılacağı fakat inşaatının yarım kaldığı anlaşılmaktadır. Rumlar’dan kalma yağhanedeki düzenek ve elemanlar incelendiğinde taş değirmenlerin hayvan gücüyle döndürüldüğü, zeytin hamurunun ahşap baskılarda ya da mengenelerde sıkılarak yağının çıkarıldığı, yağ ve karasu karışımının da zemindeki sarnıçlarda bekletilerek ayrıştırıldığı ve daha sonra zeytinyağının küplerde depolandığı, karasuyun da bahçedeki havuzlara aktarıldığı bir üretim sürecinin gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Bu dönemdeki özgün üretim araçlarının yapıdaki yeri hakkında veri bulunamamıştır. İlk yapıldığı dönemde insan ve hayvan gücüyle üretim yapılan yağhanede makineleşmeye geçişin 19. yüzyıl sonu 20. yüzyıl başında gerçekleştiği düşünülmektedir. 1850’lerden itibaren makine üretimi yapan İngiliz Tangye firmasına ait “Tangye Brothers Engineers Birmingham” markalı buhar kazanı günümüzde hala yerindedir. Yağhane ve marangozhane binalarının çatılarında kullanılan kiremitler, 1890-1914 yılları arasında Marsilya’nın St.Seon Henri bölgesinde üretilmiş, “Guichard Freres” markalı, aslan amblemli ve 42×25 cm boyutlarında özgün kiremitlerdir. 1904 yılında Mudanya ile Marsilya arasında vapur seferleri yapılıyor olması da dikkate alındığında buhar kazanı ve buhar makinesinin bu dönemde Tirilye’ye deniz yoluyla getirilmiş olması mümkündür. Bu bilgiler, Tirilye zeytinyağı fabrikasının da 19. yüzyıl sonu veya 20. yüzyıl başında makinelerin gelmesiyle beraber natamam değirmen olarak tabir edilen moloz taş duvarların üstüne tuğla duvar örülerek, fabrikanın genişletildiği fikrini güçlendirmektedir.

Tapu kayıtları bahsedilen natamam değirmenin bodrum duvarları üzerine günümüzde marangozhane olarak kullanılan iki katlı yapının 20.yüzyılın ilk yarısında inşa edildiği düşünülmektedir. Yapının 1.kat duvarı zeytinyağı fabrikasında makinelerin olduğu bölümün güneybatı duvarının üzerine örülmüştür.

Arş. Gör. Elif Acar Bilgin, Prof. Dr. Özlem Köprülü Bağbancı – 19. Yüzyıl Endüstri Mirası Örneği Olarak Tirilye’de Bir Zeytinyağı Fabrikası